Jakie cechy powinno mieć dobre szkolenie z Myślenia Krytycznego?

Po przeczytaniu tego artykułu będziesz wiedział(a):
– z jakich 3 obszarów składa się kompetencja myślenia krytycznego i dlaczego ważne jest poznać je wszystkie trzy podczas szkolenia
– jakie proporcje tych obszarów powinny być zachowane, aby szkolenie z myślenia krytycznego było praktyczne dla uczestników.

Do napisania tego artykułu zainspirowały mnie zapytania z firm/organizacji o szkolenie z myślenia krytycznego.

W tej chwili widzę dwa podejścia.

Pierwsze, w stylu: „chcemy myślenia krytycznego, ale nie do końca wiemy na czym ono polega, czy może Pan nam pomóc, doradzić i przygotować ofertę?”

Takie podejście jest dla mnie „otwierające”: jest szczerość, że dział HR nie do końca zna temat, jest otwarty na doradztwo, na rekomendację, jest pokora.

W takiej sytuacji proponuję zawsze darmowe spotkanie online, podczas którego pytam o potrzeby organizacji, najczęstsze trudności, problemy, wyzwania. I na podstawie takiego wywiadu proponuję szkolenie „szyte na miarę” – z ogromnych zasobów myślenia krytycznego, które posiadam, wybieram te, które będą najbardziej odpowiadały na potrzeby klienta (jego obecne problemy/wyzwania). Gdy szkolenie się spodoba, to rozmawiamy nad dalszymi krokami, etapami rozwoju organizacji.

Drugie podejście jest zgoła inne.

Otrzymuję listę zagadnień z myślenia krytycznego, które powinny być zrealizowane na szkoleniu z prośbą o cenę za moją pracę.

To podejście jest „ograniczające” – mam się po prostu wpasować w schemat narzucony przez organizację. To miałoby sens tylko w jednym przypadku – organizacja zrobiła prawdziwy, profesjonalny „research” czym dokładnie jest myślenie krytyczne, jakie my (jako organizacja) mamy potrzeby/wyzwania i teraz łączymy jedno z drugim i robimy to najlepszymi fachowcami na rynku.

W teorii brzmi dobrze. Niestety, moje dotychczasowe doświadczenia, pokazują że w praktyce to jest kompletnie bez sensu.
Czemu tak uważam?

Bo zakres materiału jest bardzo teoretyczny, wzięty ze studiów filozoficznych (ewentualnie z Etyki).

W czym tkwi problem?

W pomyleniu pojęć. Myślenie krytyczne jest kompetencją. A każda kompetencja składa się z trzech obszarów:

1. Wiedza
2. Umiejętności
3. Postawa

Wyjaśnię to na najbardziej zrozumiałym przykładzie – kompetencji „jazdy samochodem”

Wiedza.

Na pewno będzie się składała ze znajomości przepisów prawa drogowego. Dodatkowo znajdziemy tu wiedzę z budowy samochodu, silnika (podstawowe treści).

Uczestnicząc w kursie prawa jazdy otrzymuje te wszystkie treści na szkoleniu/kursie, w materiałach szkoleniowych. Naszym zadaniem jest to wszystko przyswoić (patrz „zakuć”) i pokazać przyswojenie tej wiedzy na egzaminie teoretycznym. Czy przy pozytywnym wyniku egzaminu możemy powiedzieć, że potrafimy jeździć samochodem?

Oczywiście, że nie, bo może do tej pory nawet nie siedzieliśmy w fotelu kierowcy!

W tej chwili wiemy „co to jest”, znamy zasady poruszania się po drogach, itp., ale nie mamy zielonego pojęcia jak się jeździ po ulicy.

Zatem musimy przejść do drugiego obszaru tej kompetencji – UMIEJĘTNOŚCI.

To jest czas, miejsce, obszar, gdzie musimy ćwiczyć, ćwiczyć i jeszcze raz ćwiczyć. Tu nabywamy poszczególnie specjalistyczne umiejętności, takiej jak:

• Jazda po mieście
• Jazda po autostradach
• Jazda po ciemku
• Jazda w deszczu
• Jazda w śniegu
• Jazda w nocy
• Jazda z manualną skrzynią
• Jazda z automatyczną skrzynią
• Jazda samochodem na prąd
• Jazda samochodem hybrydowym
• , itd.

Ten proces -nabywania nowych umiejętności i ciągłego ich ćwiczenia – praktycznie nigdy nie powinien się skończyć, jeśli chcemy być dobrymi kierowcami, którzy cały czas się rozwijają.

Ten obszar, ten etap jest kluczowy dla całej kompetencji, ale to jeszcze nie koniec.

POSTAWA.

Można wiedzieć wszystko o jeździe samochodem, można być doskonałym kierowcą, ale jeśli nie lubisz jeździć autem, to czy to oznacza, że masz tę kompetencję na wysokim poziomie?

A co jeśli jeździsz jak pirat drogowy, stwarzasz niebezpieczeństwo na drodze swoją ostrą, agresywną jazdą?

A co jeśli zachowujesz się jak cham na drodze, nie respektując jakichkolwiek norm zachowania na drodze?

Powyższe przykłady pokazują, że bez odpowiedniej postawy nie można mówić o rozwiniętej kompetencji „jazdy samochodem”. To właśnie w tym obszarze – POSTAWA – jak szkle powiększającym, widać cały proces twojego rozwoju:

• czy miałeś dobrego nauczyciela (mentora), który wprowadzał cię w poszczególne etapy tej kompetencji tłumacząc jej niuanse
• czy poświęciłeś swój czas na dobrą praktykę umiejętności zwłaszcza poprzez obserwowanie innych (lepszych od ciebie) i uczenie się od nich najlepszych praktyk
• czy cała zdobyta wiedza i wyćwiczone umiejętności służą tylko tobie czy tobie i społeczności, która ma z tobą do czynienia

Jeśli nie zadbamy o ten obszar – POSTAWA – to poprzednie dwa (WIEDZA i UMIEJĘTNOŚCI) są nieważne, nie przynoszą skutków dla ogółu. A taki jest cel każdej kompetencji – mamy, jako ludzie, jako społeczeństwo – rozwijać się, zmieniać nasz świat, wspólnie rozwiązywać problemy, wspólnie dbać o swój dobrostan.

Zatem mamy tu do czynienia z procesem, związkami przyczynowo-skutkowymi.

Zaczynamy (najczęściej) od Wiedzy, potem stosujemy ją poprzez rozwój Umiejętności, a te z kolei wpłyną na nasze Postawy.

Mam nadzieję, że wyjaśniłem klarownie z czego składa się zagadnienie KOMPETENCJI.

Wracając teraz do myślenia krytycznego i do procesu rozwoju tej kompetencji.

Dobre szkolenie powinno mieć wszystkie trzy obszary, ale oczywiście nie w takiej samej proporcji.

Gdy mówimy o szkoleniach z biznesu, to osobiście uważam, że proporcje powinny być rozłożone w taki sposób:

1. Wiedza – 10%
2. Umiejętności – 70%
3. Postawa – 20%

Dlaczego tak uważam, dlaczego w taki sposób prowadzę swoje szkolenia z myślenia krytycznego?

• Wiedza z myślenia krytycznego zawiera treści stworzone przez światowych filozofów w ciągu ostatnich 2500 lat. To bardzo mądra i potrzebna w XXI w. wiedza. Jednak nie można jej łatwo i szybko przetworzyć na praktyczne zastosowanie w firmie.

Podam tu dwa przykłady takiej „wiedzy”.

Pułapki myślowe – ważny temat, ważne treści. Gdybyśmy wszyscy je znali, stosowali to bylibyśmy wolni od manipulacji, niekonstruktywnych dyskusji, bycia oszukiwanym. Nikt nie zaprzeczy ich ważności w codziennym życiu. Ich ilość się różni (w zależności od autora), ale na pewno jest ich więcej niż 10.

Podczas szkolenia otrzymacie je wszystkie – każda bardzo dokładnie wyjaśniona. Może nawet wystarczy czasu, aby każdą przegadać, znaleźć przykłady z życia. Tego materiału jest dużo – oznacza to, że musicie się go nauczyć…na pamięć. I potem oczywiście dużo ćwiczyć, ciągle dostrzegać (nazywać) próby zastosowania jakiejś pułapki na Was. Dodatkowo musielibyście przyjąć przekonanie że ludzie wokół Was będą Was manipulować, oszukiwać, itp. Jeśli tak zaczniecie patrzeć na swoich klientów, współpracowników, szefa…to lepiej zmieńcie pracę, bo na pewno przestaniecie być pozytywnie nastawieni do świata, do ludzi wokół Was.

Dla mnie, jedyne miejsce gdzie wszyscy powinniśmy sprawdzać, czy ktoś na mnie nie stosuje pułapek, to POLITYKA

Debata oksfordzka – to jedna z najbardziej znanych metod stosowania krytycznego myślenia, która doskonale sprawdza się (i powinna być wręcz obowiązkowa) w…liceum i na studiach. W skrócie na czym to polega – dwa zespoły dyskutują nad jedną tezą. Jeden zespół przygotowuje argumenty ZA, a drugi PRZECIW. Wzajemnie kwestionują, podważają swoje argumenty, szukają słabości w logice, dowodach. Specjalne jury ocenia pracę obu zespołów i daje werdykt kto wygrał.

Wyobrażacie sobie coś takiego w codziennej pracy, w swojej organizacji?

To może być ciekawa, atrakcyjna forma dyskusji nad jakimś projektem podczas wyjazdu. Ale osobiście nie widzę żadnego zastosowania tej metody na szkoleniu, a tym bardziej w codziennej pracy, przy podejmowaniu decyzji, rozwiązywaniu problemów.

Osobiście uważam, że ilość teoretycznych treści z myślenia krytycznego powinna być minimalna, aby zwyczajnie nie zniechęcić uczestników do tej kompetencji. Na starcie potrzebują tylko informacji co to jest (bo na razie 80% osób myśli że to sztuka…krytykowania), z jakich umiejętności się składa, dlaczego jest dziś tak ważna. Plus oczywiście wspomnienie kto jest twórcą

Jeśli uczestnicy szkolenia, po części praktycznej, zachwycą się tą kompetencją, to można podać tysiące źródeł do poczytania, zgłębienia Wiedzy na ten temat. Niektórzy tego potrzebują – mogą to wszystko otrzymać na koniec szkolenia.

Większość uczestników jednak poszukuje praktyki.

A praktyka z obszaru krytycznego myślenia jest imponująca i cały czas powstają kolejne zasoby. Dla mnie, gdy mówię „praktyczne ujęcie myślenia krytycznego” to oznacza to narzędzia i procesy myślowe.

Poniżej kilka słów komentarza do obu terminów.

Dla wielu osób termin „narzędzia myślowe” stanowi pewnego rodzaju zagadkę, jest niezrozumiały czy też za bardzo abstrakcyjny. Prawdopodobnie pierwszą osobą, która użyła tej nazwy, był rosyjski psycholog Lew Wygotski (1896-1934), który pisał na ten temat już przeszło 100 lat temu!

Wygotski mówił, że „…przez tysiące lat człowiek wynalazł wiele narzędzi, które zwiększyły nasze możliwości fizyczne, dzięki którym mogliśmy zbudować naszą cywilizację, infrastrukturę. Teraz jednak (początek XX wieku) już czas, aby człowiek zaczął wymyślać NARZĘDZIA myślowe, które zwiększą nasze możliwości poznawcze, intelektualne, dzięki którym będziemy mogli lepiej, efektywniej myśleć, zwłaszcza w obszarze rozwiązywania problemów, które będą coraz trudniejsze do rozwiązania”.

W XXI wieku, w erze powszechnego dostępu do Internetu, nadmiaru informacji, wszechobecnej manipulacji, to właśnie narzędzia myślowe są tym, co może nam pomóc w zrozumieniu świata, a przede wszystkim w rozwiązywaniu problemów, podejmowaniu świadomych, dobrych decyzji.

Czym więc są narzędzia myślowe?

Mogą nimi być:

• Mapy;
• Grafy;
• Tabele;
• Organizery;
• Schematy;
• Wizualne zestawienia;

Jakie cechy powinny mieć „narzędzia krytycznego myślenia” ?

• Pomocne w „zorganizowaniu” myślenia
• Wizualne – czyli, które mają jakąś formę wizualną, graficzną. Takie wizualne narzędzie myślowe trzeba wypełnić informacjami – narzędzia pomagają nam szybciej zrozumieć sens informacji, jak o niej myślimy
• Pomocne w szybszym analizowaniu, syntezowaniu, kategoryzowaniu, dostrzeganiu reguły;
• Pomocne w szybszym wyciąganiu wniosków;
• Ułatwiające rozwiązywanie problemów, które bez zastosowania narzędzi wydają się nie do rozwiązania;
• Pomocne w analizowaniu problemu – znajdowaniu luk w procesie;
• Pomocne w zdystansowaniu się emocjonalnym, przyjęciu roli obserwatora sytuacji, problemu;

Narzędzi myślowych opisanych na świecie jest już ponad 100 – rolą nowoczesnego pracownika, lidera  jest stosowanie wielu narzędzi myślowych, do zrozumienia i rozwiązywania najważniejszych problemów w organizacji.

Osobiście, w ciągu prawie 20 lat zajmowania się krytycznym myśleniem,  sprowadziłem do Polski trzy grupy narzędzi myślowych

1. Narzędzia myślowe TOC
2. Rutyny myślowe Project Zero Harvard
3. Narzędzia do matematyki stworzone przez dr. Danilo Sirias (Mapy Rozwiązywania Problemów)

Proces myślowy z kolei to:

Ustrukturyzowany proces, którego celem jest uważne, dokładne prześledzenie (analiza) wszystkich elementów dotyczących analizowanego zagadnienia, wyzwani.

Celem analizy jest zebranie i zrozumienie wszystkich informacji związanych z danym projektem – każdym jego elementem. Celem jest poznanie, zrozumienie i ewentualna zmiana swoich luk poznawczych, założeń, przekonań, schematów

Cechy dobrego procesu myślowego:

• Powtarzalny
• Uniwersalny
• Złożony z 7 do 10 kroków
• Prosty i zrozumiały w obszarze organizacji
• Zapraszający do głębokiego myślenia
• Bezpieczny dla uczestników

W jakich sytuacjach powinny być stosowane?

Za każdym razem gdy mamy podjąć ważną decyzję, taką jak:

• Zarządzania projektami
• Rozwiązywania problemów
• Rozwiązywania konfliktów
• Podejmowania kluczowych decyzji na różnych szczeblach organizacji

Sprowadziłem do Polski dwie grupy procesów myślowych

1. Z Teorii Ograniczeń
2. Stworzone przez „The Foundation for Critical Thinking”

Szkolenie z myślenia krytycznego, aby było prawdziwie praktyczne, powinno zawierać narzędzia myślowe i procesy myślowy – uczestnicy mogą szybko doświadczyć jak może wyglądać zastosowanie krytycznego myślenia w ich organizacji, na ich stanowiskach pracy.

Efektem szkolenia powinna być świadomość uczestników, że myślenie krytyczne to ustrukturyzowany proces, który stosujemy za każdym razem gdy mamy do przemyślenia jakiś projekt/wyzwanie/problem. Ale po szkoleniu wiedzą już że ten proces jest łatwy do wdrożenia i do zastosowania dzięki narzędziom i procesom myślowym właśnie.

Celem dobrego, praktycznego szkolenia z myślenia krytycznego powinno być również zadbanie o trzeci obszar tej kompetencji, czyli „postawę”.

Podczas szkolenia powinni doświadczyć różnego rodzaju postaw (od trenera i uczestników), które stają się pewnym wzorem, do zbudowania potem w organizacji dzięki systematycznemu stosowaniu krytycznego myślenia.

Do najważniejszych postaw, które uważam, że powinny się pojawić podczas szkolenia, zaliczam:

• Pokora – to główny „budulec” myślenia krytycznego, czym więcej tej postawy od pierwszych dni podróży z myśleniem krytycznym, tym lepiej.
• Brak oceniania innych osób – powstrzymanie się od pierwszego impulsu ocenienia innej osoby, a w to miejsce poszukiwanie zrozumienia jej zachowania
• Wytrwałość w poszukiwaniu zrozumienia – poszukiwanie, dociekanie, niezadawalanie się pierwszymi odpowiedziami
• Poszukiwanie sfer, obszarów, które można określić jako „nie wiem, że nie wiem” – czyli odwaga na poznawanie, odkrywanie nowych rzeczy, tematów, z których do tej pory nie zdawałem sobie sprawy.

To tylko kilka postaw, które warto, aby już pojawiły się na szkoleniu, aby trener zamodelował oczekiwane postawy, tak by uczestnicy byli świadomi w jakim kierunku będzie przebiegał ich rozwój (zmiana), jeśli będą systematycznie stosować myślenie krytyczne.

Teraz już wiesz, z czego składa się kompetencja krytycznego myślenia i jak powinna być rozwijana podczas dobrego szkolenia.

Na koniec jeszcze jedna wskazówka trenerska dla Ciebie.

Ile powinien mówić trener, a ile uczestnicy szkolenia?

Czy zastanawiałeś (aś) się kiedykolwiek, jakie powinny być proporcje, aby szkolenie było można uznać za skuteczne, efektywne dla uczestników?

Gdy trener chce nauczać, to naturalnie ogromny procent czasu szkolenie będzie należało do trenera – 70-80% może nawet 90%
W takiej sytuacji nie powinniśmy nazywać tego szkoleniem, ale wykładem. Dobrze, gdy wykład jest ciekawy 😉 Gorzej, gdy tak nie jest – w takiej sytuacji zostaje tylko współczuć uczestnikom.

Badania naukowe pokazują, że „nauczyciel” (czyli ten, który chce kogoś czegoś nauczyć) gdy mówi POWYŻEJ 18-20% czasu, to efektywność całego procesu edukacyjnego jest bardzo niska. Optymalna wielkość mówienia trenera to 8-12%, a pozostałe ok 90% czasu powinno być przestrzenią, gdzie mówią TYLKO uczestnicy.

Zatrzymajcie się teraz i pomyślcie o szkoleniach, w których uczestniczyliście. Ile z nich miało prawidłową proporcję? Jeśli trener był tu bardzo skuteczny, to czy jesteście w stanie powiedzieć, dlaczego udało mu/jej się uzyskać taką proporcję?

W pracy trenera nie ma miejsca na „udało się/nie udało się” – jest albo bardzo dobre przygotowanie materiału i wykorzystanie umiejętności trenerskich, albo ktoś jeszcze nie powinien sam szkolić. Bo najważniejszy jest uczestnik – to on płaci za usługę. Zatem to on/ona (uczestnik) powinien być najbardziej zaangażowany i najwięcej mówiący.

Osobiście nie wierzę, że można kogokolwiek czegoś nauczyć.
Wierzę tylko w to, że jako Trener mogę stworzyć najlepsze warunki do samodzielnego uczenia się uczestników a moja rola, to nieustający rozwój w usprawnianiu tych warunków.

Gdy masz takie przekonanie o swojej roli-trenera, to naturalnie usuwasz się ze sceny, robiąc miejsce dla uczestników. A wtedy, osiągnięcie poziomu 90% czasu, gdy mówią uczestnicy, jest całkiem możliwe 🙂

To co najbardziej pomaga im być blisko tego idealnego poziomu, to zastosowanie narzędzi krytycznego myślenia. Stosuję je razem z cyklem Kolba i szkolenie praktycznie „samo się robi” – zostaje bacznie, uważnie obserwować uczestników, proces uczenia się i reagować w kluczowych momentach.

Reasumując,

Aby dobrze wybrać szkolenie z myślenia krytycznego trzeba się zatrzymać…i pomyśleć. Nie każde szkolenie będzie dla Was. Istnieje spore ryzyko, że po słabym szkoleniu możecie się zniechęcić do myślenia krytycznego – i może to nie być wina trenera, tylko programu szkolenia, które zamówiliście. Zachęcam do pozostawienia trenerowi doboru treści szkolenia i metod – w takiej sytuacji trener może w pełni wziąć całą odpowiedzialność za przeprowadzone szkolenie. Skupcie się bardziej na zdefiniowaniu problemów, trudności, które dostrzegacie w swojej firmie, a to trener powinien wskazać, doradzić jakie treści i sposób prowadzenia szkolenia będzie dla Was rozwiązaniem. Jeśli jednak trener nie będzie potrafił doradzić, dobrać treści, to poszukajcie innego.

Dobrze dobrane treści i dobrze przeprowadzone szkolenie, to praktycznie gwarancja, że uczestnicy będą chcieli więcej myślenia krytycznego. I to powinien być właściwie cel nr 1 takiego szkolenia.

Poniżej załączam taka listę. Najdziwniejsze jest to, że ona krąży gdzieś po necie i otrzymałem ją już kilkakrotnie.

Wprowadzenie

• Jak nie zabijać milczeniem firmy?
• Reguły myślenia krytycznego.
• Reguły myślenia racjonalnego.
• Błąd bezmyślności.
• Pułapki i przeszkody myślemia.
• Jakiego myślenia unikać?
• Jak nie zastępować myślenia ocenami?

 Zastosowanie krytycznego myślenia

• Jak się bronić przed manipulacją i wskazywać błędy w rozumowaniu adwersarzy?
• Jakie są rodzaje błędów w myśleniu?
• Jak odróżniać fakty od opinii i nie utożsamiać faktów z inerpretacjami?
• Jak nie ulegać złudzeniu prawdy i błędowi pozornego obiektywizmu?
• Jak precyzyjnie posługiwać się językiem; wieloznaczność słów.
• Jak stawiać pytania, w tym pytania krytyczne?
• Jak skrócić zebrania i prowadzić dyskusję racjonalną; czego unikać?
• Jak prezentować swoje stanowisko?
• Jak myśleć dowodami i stosować hierarchię dowodów?
• Jak krytycznie oceniać pomysły biznesowe i osobiste?
• Jak tworzyć i oceniać hipotezy?
• Jak weryfikować informacje?
• Jak stawiać celniejsze diagnozy i podejmować trafniejsze decyzje?
• Jak skuteczniej negocjować?

Narzędzia krytycznego myślenia 

• Katalog pytań krytycznych.
• Hipoteza – teza – antyteza – synteza.
• Reguły logicznego wnioskowania.
• Błędy logiczne.
• Rodzaje przesłanek.
• Ukryte przesłanki.
• Rodzaje argumentów i logiczna argumentacja.
• Hierarchia dowodów.
• Reguły racjonalnej dyskusji.

Etyka 

• Jak kwestionować status quo?
• Jak komunikować się krytycznie, unikając oceniania i krytykowania?

Jak radzić sobie z krytyką?